روغن جعبه دنده یا گیربکس ( Gear Oil ) نوعی روغن مخصوص است که برای روانکاری دنده‌ها و قطعات داخلی گیربکس خودرو استفاده می‌شود. این روغن وظیفه دارد تا قطعات فلزی داخل گیربکس که با فشار زیاد روی هم می‌چرخند را از ساییدگی، حرارت زیاد و خوردگی محافظت کند. در ادامه با بررسی انواع روغن جعبه دنده، نشانه های خرابی و زمان تعویض آن، با مجله اینترنتی خودروآموز همراه باشید.
انواع روغن گیربکس
در خودروها روغن جعبه دنده انواع مختلفی دارد که بر اساس نوع گیربکس ( دستی یا اتومات ) و ترکیب شیمیایی آن‌ها تقسیم‌بندی می‌شوند.
باید توجه داشت که واسکازین در واقع به روغن گیربکس دنده های دستی گفته می شود که با نوع روغن گیربکس ATF که برای جعبه‌دنده های اتومات استفاده می شود، متفاوت است.
۱. انواع واسکازین در گیربکس دستی
در گیربکس‌های دستی، دنده‌ها به‌صورت مکانیکی درگیر می‌شوند، بنابراین نیاز به روغنی غلیظ با خاصیت ضدسایش بالا دارند.
الف) واسکازین معدنی ( Mineral Gear Oil )
نوع معدنی از نفت خام به‌دست می‌آید و ارزان‌تر است، ولی در دماهای بالا زودتر کیفیتش را از دست می‌دهد. این نوع روغن بیشتر در خودروهای قدیمی یا سبک کاربرد دارد.
ب) واسکازین نیمه‌سنتتیک ( Semi-Synthetic Gear Oil )
ترکیبی از روغن معدنی و سنتتیک است. پایداری حرارتی بهتر دارد و سایش را کاهش می دهد. بیشتر در گیربکس‌های نیمه‌مدرن و خودروهای سواری جدیدتر به‌کار می رود.
ج) واسکازین سنتتیک ( Fully Synthetic Gear Oil )
از مواد پایه مصنوعی با افزودنی‌های ضدسایش و ضد‌اکسیداسیون ساخته می شود. عملکرد عالی در گرما و سرما دارد و زمان تعویض آن به مراتب از انواع دیگر دیرتر است. نوع سنتتیک بیشتر در خودروهای مدرن، اسپرت یا در گیربکس‌های حساس مورد استفاده قرار می‌گیرند.
۲. انواع روغن جعبه دنده در گیربکس اتوماتیک ( Automatic Transmission Fluid – ATF )
روغن ATF در گیربکس‌های اتومات که با روغن جعبه‌دنده دستی یا واسکازین تفاوت هایی دارد، علاوه بر روانکاری، وظیفه انتقال نیرو و خنک‌کاری را هم دارد.
الف) روغن ATF نوع دکسرون ( Dexron )
- ساخت جنرال موتورز ( GM )
- نسخه‌ها: Dexron II، III، VI ( هر نسل بهبود یافته‌تر است )
- کاربرد: بسیاری از خودروهای آمریکایی و آسیایی
ب) روغن ATF نوع Mercon ( مرکون )
- ساخت شرکت فورد ( Ford )
- مشابه دکسرون ولی با افزودنی‌های خاص برای گیربکس‌های فورد
ج) روغن CVT Fluid ( برای گیربکس CVT )
- مخصوص گیربکس‌های بدون دنده ( پولی و تسمه‌ای )
- ویژگی: ویسکوزیته یکنواخت و خاصیت اصطکاک کنترل‌شده
- اگر اشتباه ریخته شود، به‌شدت به گیربکس آسیب می‌زند
د) روغن DCT یا DSG Fluid ( برای گیربکس دوکلاچه )
- مخصوص گیربکس‌های دوکلاچه ( Dual Clutch Transmission )
- تحمل حرارت و فشار بسیار بالا
- نوع خشک و تر دارد، هرکدام روغن خاص خود را می‌خواهد
۳. بر اساس استاندارد API ( موسسه نفت آمریکا )
| رده | کاربرد | توضیح |
|---|---|---|
| API GL-1 تا GL-3 | گیربکس‌های سبک | افزودنی‌های ضد‌فشار کم |
| API GL-4 | خودروهای سواری معمولی | رایج‌ترین نوع در خودروهای دستی |
| API GL-5 | دیفرانسیل‌ها و گیربکس‌های سنگین | افزودنی ضد‌فشار و ضدسایش قوی‌تر |
جمع‌بندی کوتاه
گیربکس دستی: واسکازین معدنی، نیمه‌سنتتیک یا سنتتیک ( غلیظ‌تر )
گیربکس اتومات: روغن ATF قرمز رنگ با فرمول خاص
گیربکس CVT یا DCT: روغن مخصوص همان نوع که نباید با بقیه مخلوط شود
وظایف روغن گیربکس
روغن گیربکس بسیار مهم و حیاتی است چون بدون آن، دنده‌ها و قطعات فلزی داخل گیربکس در مدت کوتاهی آسیب جدی می‌بینند. در ادامه وظایف اصلی آن را دقیق‌تر مورد بررسی قرار می‌دهیم.
کاهش اصطکاک بین چرخ‌دنده‌ها: روغن گیربکس یک لایه نازک روغن بین دنده‌ها ایجاد می‌کند تا تماس فلز با فلز کاهش یابد و حرکت نرم و بی‌صدا انجام شود. این موضوع از سایش دنده‌ها جلوگیری می‌کند.
خنک‌کاری گیربکس: هنگام چرخش سریع چرخ‌دنده‌ها حرارت زیادی تولید می‌شود. واسکازین این حرارت را جذب کرده و به بدنه گیربکس منتقل می‌کند تا از بالا رفتن دمای سیستم جلوگیری شود.
محافظت در برابر خوردگی و زنگ‌زدگی: در ترکیبات روغن گیربکس، افزودنی‌هایی وجود دارد که از تماس رطوبت یا ذرات فلزی با سطوح دنده‌ها جلوگیری کرده و مانع زنگ‌زدگی و فرسایش می‌شود.
کاهش صدای گیربکس: وقتی روانکاری درست انجام شود، چرخ‌دنده‌ها به آرامی درگیر می‌شوند و از صدای زوزه یا تق‌تق در گیربکس جلوگیری می‌شود.
انتقال بهتر نیرو بین چرخ‌دنده‌ها: با کاهش اصطکاک و سایش، نیرو از موتور به چرخ‌ها با کمترین تلفات منتقل می‌شود و راندمان کلی خودرو بالا می‌رود.
پاک‌سازی و جمع‌آوری ذرات فلزی ریز: روغن گیربکس ذرات بسیار ریزی که بر اثر تماس دنده‌ها تولید می‌شود را در خود معلق نگه می‌دارد تا به قطعات دیگر آسیب نزنند.
فرق روغن گیربکس در خودروهای دستی و اتومات
نحوه‌ی عملکرد و نیازهای روانکاری دو نوع گیربکس دستی و اتومات کاملاً فرق دارد. در گیربکس دستی، روغن یا واسکازین فقط برای روانکاری دنده‌ها و بلبرینگ‌ها استفاده می‌شود. نیروی موتور مستقیماً از طریق کلاچ منتقل می‌شود. از طرفی دیگر در گیربکس اتوماتیک، روغن ATF علاوه بر روانکاری، نقش انتقال نیرو از موتور به گیربکس از طریق تورک کانورتر را هم دارد. به همین دلیل باید در برابر حرارت و فشار بالا مقاوم باشد و خاصیت هیدرولیکی داشته باشد.
در ادامه جدول مقایسه‌ای و توضیحات مربوطه آورده شده است.
| ویژگی | خودرو دنده‌دستی | خودرو اتوماتیک |
|---|---|---|
| نوع روغن | واسکازین – غلیظ و چسبناک | روغن ATF – رقیق و هیدرولیکی |
| وظیفه اصلی | روانکاری چرخ‌دنده‌ها و شفت‌ها | هم روانکاری و هم انتقال نیرو هیدرولیکی |
| رنگ و ظاهر | معمولاً قهوه‌ای تیره یا عسلی | معمولاً قرمز یا صورتی شفاف |
| گرانروی ( ویسکوزیته ) | زیاد ( غلیظ‌تر برای فشار مکانیکی ) | کم‌تر ( برای جریان سریع در کانال‌های هیدرولیکی ) |
| نحوه گردش روغن | بدون پمپ، توسط چرخ‌دنده‌ها پاشیده می‌شود | با پمپ روغن مخصوص گردش می‌کند |
| زمان تعویض معمول | هر ۴۰ تا ۶۰ هزار کیلومتر | هر ۴۰ تا ۸۰ هزار کیلومتر ( بسته به نوع ATF و خودرو ) |
| اگر کیفیت پایین باشد… | ساییدگی چرخ‌دنده، سخت جا رفتن دنده‌ها | تقه زدن در تعویض دنده، لغزش، تاخیر در درگیری دنده‌ها |
رنگ روغن واسکازین و تفاوت با روغن موتور
بسیاری از راننده‌ها رنگ و ظاهر روغن واسکازین را با روغن موتور اشتباه می‌گیرند، در حالی که این دو کارکرد، ترکیب، و حتی رنگ و بو کاملاً متفاوتی دارند. در جدول زیر این تفاوت ها را مشاهده می‌نمایید.
| ویژگی‌ها | روغن واسکازین | روغن موتور |
|---|---|---|
| رنگ معمولی | قهوه‌ای تیره یا زرد مایل به سبز ( بسته به نوع ) | طلایی روشن تا قهوه‌ای تیره |
| غلظت ( ویسکوزیته ) | بسیار غلیظ‌تر و چسبناک‌تر | رقیق‌تر برای گردش سریع در موتور |
| مقاومت حرارتی | مخصوص فشار و اصطکاک زیاد بین دنده‌ها | مخصوص دمای بالا و آلودگی حاصل از احتراق |
| کاربرد اصلی | روانکاری دنده‌های گیربکس و دیفرانسیل | روانکاری قطعات متحرک موتور ( پیستون، سوپاپ، میل‌لنگ و… ) |
| بوی خاص | تند و گوگردی ( به خاطر افزودنی ضدسایش ) | بوی ملایم‌تر و شبیه روغن سوخته پس از مدتی |
| افزودنی‌ها | ضد فشار ( EP )، ضد خوردگی و ضد سایش | ضد اکسید، پاک‌کننده، ضد کف، ضد زنگ |
| رنگ هنگام فرسوده شدن | سیاه و بدبو، حالت خمیری پیدا می‌کند | سیاه یا خاکستری، رقیق‌تر می‌شود |
نکات مهم:
اگر واسکازین خیلی تیره و بدبو شده، یا بوی گوگردی آن بسیار زیاد است، معمولاً نشانه زمان تعویض آن می‌باشد.
ریختن روغن موتور به‌جای واسکازین یا برعکس، باعث خرابی سریع گیربکس یا موتور می‌شود، چون نوع چسبندگی و دمای کاری متفاوت است.
واسکازین باید با استاندارد SAE ( مثل 75W-90 یا 80W-90 ) انتخاب شود، در حالی‌که روغن موتور با SAE 10W-40 یا 20W-50 شناخته می‌شود.
گرانروی یا ویسکوزیته روغن گیربکس
ویسکوزیته ( Viscosity ) واسکازین یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن است، چون تعیین می‌کند روغن در دماهای مختلف چقدر روان یا غلیظ باشد و چقدر بتواند بین دنده‌ها لایه‌ی محافظ مقاوم ایجاد کند.
گرانروی یا ویسکوزیته یعنی میزان مقاومت روغن در برابر جاری شدن یا به زبان ساده‌تر، به میزان غلظت روغن گفته می‌شود. در گیربکس خودرو، روغن باید نه‌آن‌قدر غلیظ باشد که سخت بچرخد، نه‌آن‌قدر رقیق که نتواند از سایش دنده‌ها جلوگیری کند.
انواع ویسکوزیته و استاندارد SAE در واسکازین با عددهایی مانند جدول زیر شناخته می‌شوند:
| نوع روغن | محدوده دمای کارکرد | توضیح عملکرد |
|---|---|---|
| 75W-80 | مناطق سرد، دماهای پایین | بسیار روان در هوای سرد، مناسب خودروهای سبک و جدید |
| 75W-90 | دمای متوسط تا گرم | پرکاربردترین نوع در بیشتر خودروهای دنده‌ای ( مثل پژو، سمند، پراید ) |
| 80W-90 | مناطق گرم‌تر | غلیظ‌تر، مناسب خودروهایی که تحت فشار یا بار زیاد کار می‌کنند |
| 85W-140 | مناطق بسیار گرم یا خودروهای سنگین | برای دیفرانسیل و گیربکس کامیون و وانت‌ها |
نکات مهم
حرف W یعنی Winter ( زمستان ) و نشان می‌دهد روغن در هوای سرد چقدر روان است.
عدد دوم ( مثل ۹۰ یا ۱۴۰ ) نشان‌دهنده غلظت در دمای بالا است.
بنابراین اگر ویسکوزیته خیلی پایین‌تر از حد استاندارد باشد، روغن در دمای بالا نازک می‌شود و دنده‌ها ساییده می‌شوند. و اگر ویسکوزیته خیلی زیاد باشد، در دماهای پایین روغن به‌سختی جریان پیدا می‌کند و تعویض دنده سنگین می‌شود.
در بیشتر خودروهای سواری ایرانی مثل پژو ۴۰۵، سمند، پراید و تیبا، واسکازین 75W-90 یا 80W-90 GL-4 توصیه می‌شود. اگر در مناطق خیلی گرم یا سربالایی زیاد زندگی می‌کنید، 80W-90 GL-5 انتخاب مطمئن‌تری است.
نشانه های خرابی و زمان تعویض واسکازین
واسکازین برخلاف روغن موتور، معمولاً نادیده گرفته می‌شود اما نقش حیاتی در عمر دنده‌ها، بلبرینگ‌ها و هم‌زمانی دنده‌ها ( Synchronizer ) دارد. در ادامه، نشانه‌ها و زمان تعویض آن را مورد بررسی قرار می دهیم.
۱. سخت جا رفتن دنده‌ها ( به‌ویژه دنده ۱ و دنده عقب ): وقتی واسکازین خاصیت روان‌کنندگی خود را از دست بدهد یا سطح آن پایین بیاید، دنده‌ها به‌سختی درگیر می‌شوند و صدای « تق » یا « قرچ » ایجاد می‌کنند.
۲. صدای زوزه یا ساییدگی از گیربکس: یکی از واضح‌ترین نشانه‌هاست. صدای ممتد زوزه هنگام حرکت ( مخصوصاً در دنده ۲ یا ۳ ) نشان‌دهنده‌ی کاهش خاصیت ضداصطکاکی روغن یا پایین بودن سطح آن است.
۳. نشت روغن از زیر گیربکس: اگر چکه‌های روغنی زیر خودرو ( معمولاً اطراف پوسته گیربکس یا محور خروجی ) دیده شود، احتمال خرابی کاسه‌نمدها یا واشر گیربکس زیاد است. این نشت اگر ادامه پیدا کند، روغن کاملاً تخلیه شده و منجر به خرابی چرخ‌دنده‌ها می‌شود.
۴. بوی سوختگی یا تغییر رنگ روغن: اگر هنگام بررسی واسکازین، رنگ آن تیره یا بوی سوختگی حس شود، به‌معنی گرم شدن بیش از حد و از بین رفتن افزودنی‌های شیمیایی داخل آن است.
۵. لرزش یا صدای غیرعادی هنگام تعویض دنده: در خودروهای دنده‌ای، وقتی روغن خاصیت روان‌کنندگی خود را از دست دهد، هماهنگی دنده‌ها سخت‌تر شده و در هنگام درگیر شدن، لرزش یا ضربه احساس می‌شود.
زمان تعویض روغن گیربکس
خودروهای دنده‌ای معمولی ( مثل پژو، پراید، سمند ): هر ۴۰ تا ۶۰ هزار کیلومتر. اگر در مناطق گرم یا پرترافیک هستید، هر ۴۰ هزار کیلومتر تعویض شود.
خودروهای اتوماتیک: معمولاً هر ۶۰ تا ۸۰ هزار کیلومتر ( بسته به نوع ATF ) و حتماً از روغن مخصوص همان گیربکس استفاده شود.
خودروهای سنگین یا کار زیاد ( وانت، تاکسی ): هر ۳۰ تا ۴۰ هزار کیلومتر، چون فشار و حرارت بیشتری تحمل می‌کند.
نکات مهم:
در هنگام تعویض روغن گیربکس، همیشه از نوع و گرید توصیه‌شده توسط سازنده خودرو استفاده نمایید (مثلاً GL-4 یا GL-5).
اگر روغن گیربکس را به تازگی تعویض نموده‌اید ولی صدای زوزه قطع نشده، احتمال خرابی بلبرینگ گیربکس یا دنده هم‌زمان‌کننده ( Synchronizer ) وجود دارد.
روغن گیربکس باید هنگام تعویض دنده عملکردی نرم، بدون صدا و بدون لرزش داشته باشد.
نتیجه‌گیری
روغن جعبه‌دنده یا گیربکس یکی از حیاتی‌ترین روانکارهای خودرو است که وظیفه اصلی آن کاهش اصطکاک، انتقال نرم نیرو بین دنده‌ها و جلوگیری از سایش و خوردگی قطعات داخلی گیربکس است. نوع و ویسکوزیته آن بسته به نوع جعبه‌دنده ( دستی یا اتوماتیک ) متفاوت است.
تعویض به‌موقع روغن گیربکس از بروز صدا، گیرکردن دنده‌ها، لغزش در تعویض و آسیب به چرخ‌دنده‌ها جلوگیری می‌کند. رنگ واسکازین سالم معمولاً شفاف یا کهربایی است و تغییر رنگ یا بوی سوختگی نشانه خرابی یا آلودگی آن است.
شش سوال و جواب از مبحث کاربرد روغن گیربکس و زمان تعویض آن
۱. وظیفه اصلی روغن گیربکس چیست؟
پاسخ: روانکاری دنده‌ها و یاتاقان‌های گیربکس و جلوگیری از اصطکاک و سایش فلزات.
۲. چه زمانی باید روغن گیربکس را تعویض کرد؟
پاسخ: هر ۴۰ تا ۶۰ هزار کیلومتر یا طبق توصیه شرکت سازنده خودرو.
۳. فرق روغن گیربکس دستی و اتومات چیست؟
پاسخ: در گیربکس دستی از واسکازین غلیظ‌تر، اما در اتوماتیک از روغن ATF سبک‌تر با افزودنی‌های خاص استفاده می‌شود.
۴. نشانه‌های خرابی روغن گیربکس چیست؟
پاسخ: سخت جا رفتن دنده‌ها، صدای ساییدگی فلز، نشتی از زیر گیربکس، بوی سوختگی یا تغییر رنگ روغن.
۵. رنگ واسکازین سالم چه‌طور است؟
پاسخ: شفاف، کهربایی یا کمی زرد مایل به قهوه‌ای. رنگ تیره یا شیری نشانه آلودگی یا سوختگی است.
۶. چرا ویسکوزیته روغن گیربکس مهم است؟
پاسخ: چون ویسکوزیته تعیین می‌کند روغن در گرما و سرما چه مقدار روان یا غلیظ باشد و چه‌قدر از قطعات محافظت کند.
