نشانه‌های خرابی تسمه تایم و زمان تعویض آن

یکی از مهمترین قطعات خودرو که در عین سادگی و ارزان بودن، بسیار حساس و پر اهمیت است، تسمه تایم می‌باشد. نشانه‌های خرابی تسمه تایم معمولاً تدریجی ظاهر می‌شوند، اما در صورت پارگی ناگهانی می‌توانند منجر به خسارت جدی به موتور شوند و هزینه های چند ده میلیونی روی دست صاحب خودرو بگذارند.
در ادامه این مطلب از مجله اینترنتی خودروآموز، علائم رایج خرابی تسمه تایم، پیامدهای آن و زمان تعویض را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

علائم خرابی تسمه تایم

۱. ایجاد صداهای غیرعادی

منظور از ایجاد صداهای غیرعادی در خرابی تسمه تایم این است که وقتی تسمه شل، ساییده یا دندانه‌هایش خراب شده باشد، صداهایی از قسمت جلوی موتور شنیده می‌شود. مهم‌ترین این صداها عبارت‌اند از:

• صدای تق‌تق یا کلیک‌مانند: به دلیل لغزش یا پرش دندانه‌های تسمه روی پولی‌ها.
• صدای سوت یا جیغ کوتاه: در اثر شل بودن تسمه یا خرابی بلبرینگ هرزگرد و تسمه‌سفت‌کن.
• صدای ضربه‌مانند در زمان استارت یا حرکت در دور پایین: وقتی زمان‌بندی سوپاپ‌ها به‌هم بخورد، موتور صدایی شبیه به کوبش یا ضربه ایجاد می‌کند.

این صداها معمولاً از قسمت جلوی موتور و زیر قاب تسمه به گوش می‌رسند و اگر جدی گرفته نشوند، می‌توانند به پارگی تسمه و آسیب به موتور منجر شوند.

۲. کاهش عملکرد موتور

کاهش عملکرد موتور در اثر خرابی تسمه تایم به دلیل برهم خوردن هماهنگی بین حرکت میل‌لنگ و میل‌سوپاپ اتفاق می‌افتد. در حالت عادی، تسمه تایم وظیفه دارد باز و بسته شدن سوپاپ‌ها را دقیقاً با حرکت پیستون‌ها هماهنگ کند.
اگر تسمه:
شل شود یا دندانه‌هایش ساییده شوند: زمان باز و بسته شدن سوپاپ‌ها تغییر می‌کند ( اصطلاحاً تایمینگ موتور به‌هم می‌ریزد ).
روی پولی‌ها لغزش پیدا کند: سوخت و هوا درست وارد سیلندر نمی‌شوند یا دود به‌موقع تخلیه نمی‌شود.
چند دندانه پرش داشته باشد: موتور دچار افت قدرت، لرزش و خفگی در شتاب می‌شود.

در نتیجه، مخلوط سوخت و هوا یا خیلی زود یا خیلی دیر محترق می‌شود. این به معنای احتراق ناقص است که باعث می‌شود موتور کشش و قدرت کافی نداشته باشد، مصرف سوخت افزایش پیدا کند و خودرو در سربالایی یا هنگام سبقت ضعیف عمل کند.
اگر تسمه پاره شود، هماهنگی کاملاً از بین می‌رود و ممکن است سوپاپ‌ها با پیستون برخورد کرده و موتور به‌شدت آسیب ببیند.

۳. مشکل در روشن شدن خودرو

خرابی یا به‌هم‌ریختگی تسمه تایم به این دلیل اتفاق می‌افتد که تسمه، میل‌لنگ و میل‌سوپاپ را به هم متصل می‌کند و حرکت آن‌ها را هماهنگ نگه می‌دارد. وقتی این هماهنگی برهم می‌خورد، مشکل در روشن شدن خودرو هم به‌وجود می‌آید. روند اتفاق افتادن به این صورت است:

سایش یا شل شدن تسمه: دندانه‌های تسمه ساییده می‌شوند یا تسمه کمی شل می‌شود. در نتیجه، تایمینگ میل‌سوپاپ با میل‌لنگ جابه‌جا می‌شود.
به‌هم خوردن زمان‌بندی سوپاپ‌ها: سوپاپ‌های هوا و دود به‌موقع باز و بسته نمی‌شوند. در هنگام استارت زدن، مخلوط سوخت و هوا به اندازه کافی وارد سیلندر نمی‌شود یا دود باقی‌مانده تخلیه نمی‌گردد.
ایجاد احتراق ناقص یا دیرهنگام: شمع‌ها جرقه می‌زنند، اما چون مخلوط درست و به‌موقع در سیلندر نیست، احتراق کامل صورت نمی‌گیرد.
سخت روشن شدن یا روشن نشدن موتور: در این حالت خودرو یا دیر روشن می‌شود، یا با لرزش و صدای غیرعادی کار می‌کند. در موارد شدید (وقتی تسمه چند دندانه پرش داشته باشد یا کاملاً پاره شود)، موتور اصلاً روشن نخواهد شد.

به‌طور خلاصه، مشکل روشن شدن خودرو زمانی اتفاق می‌افتد که تسمه تایم نتواند هماهنگی لازم بین میل‌لنگ، میل‌سوپاپ و سیستم جرقه‌زنی را برقرار کند.

۴. خاموش شدن ناگهانی موتور

خاموش شدن ناگهانی موتور به‌دلیل خرابی یا پارگی تسمه تایم به این صورت اتفاق می‌افتد:

پارگی یا پرش تسمه: وقتی تسمه تایم پاره می‌شود یا چند دندانه از روی پولی سر می‌خورد، ارتباط بین میل‌لنگ و میل‌سوپاپ قطع می‌شود.
توقف حرکت سوپاپ‌ها: میل‌سوپاپ که باز و بسته شدن سوپاپ‌ها را کنترل می‌کند، ناگهان از حرکت می‌ایستد. در نتیجه ورود هوا و خروج دود به‌طور کامل مختل می‌شود.
قطع سیکل احتراق: چون سوپاپ‌ها در موقعیت درستی قرار ندارند، مخلوط سوخت و هوا وارد سیلندر نمی‌شود و احتراق از کار می‌افتد. موتور بلافاصله خاموش می‌شود.
برخورد پیستون و سوپاپ ( در موتورهای تداخل‌دار ): در برخی موتور‌ها، توقف سوپاپ‌ها باعث برخورد مستقیم آن‌ها با پیستون در حال حرکت می‌شود. این اتفاق به‌شدت به سوپاپ‌ها، پیستون و حتی سرسیلندر آسیب وارد می‌کند.

بنابراین پارگی یا پرش تسمه تایم باعث از کار افتادن هماهنگی میل‌لنگ و میل‌سوپاپ می‌شود. این ناهماهنگی سیکل احتراق را متوقف کرده و موتور ناگهانی خاموش می‌شود.

۵. ایجاد دود غیرعادی از اگزوز

دود غیرعادی از اگزوز در اثر خرابی یا جابجایی تسمه تایم به این شکل اتفاق می‌افتد:

به‌هم‌خوردن زمان‌بندی سوپاپ‌ها: وقتی تسمه تایم یک یا چند دندانه جابجا می‌شود، باز و بسته شدن سوپاپ‌های هوا و دود با حرکت پیستون هماهنگ نیست.
ورود ناقص هوا یا خروج ناقص دود: در این حالت یا مخلوط سوخت و هوا به‌درستی وارد سیلندر نمی‌شود، یا دود احتراق قبلی به‌طور کامل تخلیه نمی‌گردد.
احتراق ناقص در سیلندر: به دلیل کمبود هوا یا باقی‌ماندن دود، عمل احتراق به‌صورت ناقص انجام می‌شود و بخشی از سوخت نسوخته می‌ماند.
خروج دود غیرعادی از اگزوز: سوخت نسوخته یا احتراق ناقص به شکل دود سیاه، آبی یا سفید از اگزوز خارج می‌شود.

• دود سیاه: نشانه سوخت نسوخته و احتراق ناقص
• دود آبی: ورود روغن به محفظه احتراق ( به‌علت فشار غیرعادی یا آسیب سوپاپ‌ها )
• دود سفید: ورود آب یا مایع خنک‌کننده در اثر فشار نادرست احتراق

بنابراین جابجایی یا خرابی تسمه تایم باعث برهم خوردن زمان‌بندی سوپاپ‌ها می‌شود و در نتیجه احتراق ناقص رخ داده و دود غیرعادی از اگزوز خارج می‌شود.

۶. بررسی ظاهری تسمه

وقتی می‌خواهید تسمه تایم را به‌صورت ظاهری بررسی کنید، باید به چند نشانه‌ی مهم دقت کنید. بررسی ظاهری معمولاً بدون باز کردن کامل موتور و تنها با باز کردن قاب تسمه انجام می‌شود:

بررسی ترک‌خوردگی‌ها: تسمه را از نزدیک نگاه کنید؛ وجود ترک‌های ریز روی سطح یا کناره‌های تسمه نشانه‌ی کهنگی و ضعف آن است.

بررسی ساییدگی و خورده شدن دندانه‌ها: اگر دندانه‌های تسمه صاف شده، لب‌پر هستند یا شکسته‌اند، تسمه دیگر توان درگیر شدن درست با چرخ‌دنده‌ها را ندارد.

بررسی تغییر رنگ و خشک شدن تسمه: تسمه سالم باید انعطاف داشته باشد. اگر تسمه تغییر رنگ داده ( مثلاً خیلی براق یا سفیدک زده ) یا حالت خشک و شکننده دارد، در آستانه‌ی خرابی است.

بررسی لبه‌ها: اگر لبه‌های تسمه ساییده شده یا نخ‌های داخلی آن بیرون زده‌اند، احتمالاً تسمه در مسیر خود درست حرکت نکرده یا دچار پارگی خواهد شد.

وجود روغن یا آلودگی روی تسمه: نشتی روغن از درپوش سوپاپ یا سایر قسمت‌ها اگر روی تسمه بریزد، باعث نرم‌شدن و کاهش عمر آن می‌شود. تسمه روغنی خیلی زود پاره می‌شود.

تست کشش و شل بودن تسمه: تسمه باید سفت و بدون لقی بیش از حد باشد. اگر با فشار انگشت خیلی راحت جابه‌جا شود یا بیش از حد سفت باشد، مشکل در رگلاژ یا تسمه‌سفت‌کن وجود دارد.

نکته مهم:
حتی اگر تسمه ظاهراً سالم باشد، بعد از حدود ۶۰ تا ۹۰ هزار کیلومتر ( یا هر ۴ تا ۵ سال ) باید تعویض شود، چون پارگی تسمه تایم خسارت سنگینی به موتور می‌زند.

پیامدهای پارگی تسمه تایم

پارگی تسمه تایم یکی از بدترین خرابی‌هایی است که می‌تواند برای یک خودرو رخ دهد، زیرا این تسمه وظیفه‌ی هماهنگی بین حرکت میل‌لنگ و میل‌سوپاپ‌ها را بر عهده دارد. در صورت پارگی، این هماهنگی از بین می‌رود و پیامدهای بسیار جدی در پی دارد:

خاموش شدن ناگهانی موتور: خودرو وسط حرکت یا در حالت درجا ناگهان خاموش می‌شود و امکان روشن شدن مجدد آن تا تعویض تسمه وجود ندارد.

برخورد سوپاپ‌ها با پیستون‌ها: در اغلب موتورهای پژو، سمند، پراید و بسیاری از خودروها، سوپاپ‌ها و پیستون‌ها در یک مسیر مشترک حرکت می‌کنند. با پاره شدن تسمه، سوپاپ‌ها در زمان نامناسب باز می‌مانند و به پیستون‌ها برخورد می‌کنند. این برخورد معمولاً باعث خم شدن یا شکستن سوپاپ‌ها و حتی آسیب جدی به پیستون می‌شود.

آسیب به سرسیلندر و واشر سرسیلندر: در اثر ضربات ناشی از برخورد پیستون و سوپاپ، سرسیلندر ترک برمی‌دارد یا دچار تابیدگی می‌شود. این موضوع می‌تواند هزینه تعمیر بالایی داشته باشد.

آسیب به میل‌سوپاپ و یاتاقان‌ها: فشار ناگهانی و قفل شدن حرکت باعث می‌شود میل‌سوپاپ یا یاتاقان‌ها نیز آسیب ببینند و حتی نیاز به تعویض داشته باشند.

هزینه‌ی سنگین تعمیرات: در بسیاری از موارد، پارگی تسمه تایم به تعمیر اساسی موتور ( Overhaul ) منجر می‌شود که شامل باز کردن کامل موتور و تعویض قطعات آسیب‌دیده است.

به همین دلیل است که توصیه می‌شود تسمه تایم قبل از موعد خطرناک ( معمولاً ۶۰–۹۰ هزار کیلومتر یا هر ۴–۵ سال ) تعویض شود و همزمان با آن تسمه‌سفت‌کن و واترپمپ نیز بررسی یا تعویض شوند.

زمان تعویض تسمه تایم

زمان تعویض تسمه تایم یکی از حیاتی‌ترین نکات در نگهداری خودرو است، چون همان‌طور که گفتیم پارگی آن می‌تواند به نابودی موتور منجر شود. زمان تعویض به عوامل مختلفی بستگی دارد:

۱. توصیه کارخانه سازنده

برای خودروهای رایج داخلی مثل پژو ۴۰۵، پارس، سمند، پراید، بین ۶۰ تا ۹۰ هزار کیلومتر یا هر ۴ تا ۵ سال ( هرکدام زودتر برسد ).
برای برخی خودروهای جدیدتر با تسمه‌های بهبود‌یافته، تا ۱۲۰ هزار کیلومتر هم می‌رسد، ولی همچنان بهتر است زودتر عوض شود.

۲. شرایط رانندگی

اگر در مسیرهای کوهستانی، پرترافیک، یا هوای خیلی گرم و سرد رانندگی می‌کنید، تسمه فشار بیشتری تحمل می‌کند و باید زودتر تعویض شود. در خودروهایی که زیاد در ترافیک و درجا کار می‌کنند، حتی اگر کیلومتر کمتر باشد، زمان هم مهم است ( ۴ سال یکبار ).

۳. همراهی با قطعات دیگر

هنگام تعویض تسمه تایم، بهتر است این قطعات هم بررسی یا تعویض شوند:

• تسمه سفت‌کن و هرزگردها ( چون اگر گیر کنند، تسمه پاره می‌شود ).
• واترپمپ ( در بسیاری از خودروها با تسمه تایم کار می‌کند ).

۴. علائم هشدار قبل از موعد

• صدای سوت یا جیرجیر از قسمت تسمه تایم
• بد استارت خوردن یا خاموش شدن ناگهانی موتور
• لرزش و بد کار کردن موتور در دور آرام

در نتیجه برای خودروهای ایرانی مثل پژو و سمند، بهتر است تسمه تایم را حداکثر هر ۷۰ هزار کیلومتر یا ۴ سال تعویض کنید. پیشگیری همیشه خیلی ارزان‌تر از تعمیر موتور است.

تسمه تایم بهتر است یا زنجیر تایم؟

انتخاب بین تسمه تایم و زنجیر تایم یکی از موضوعات اصلی در طراحی موتور خودرو است. هرکدام مزایا و معایب خاص خود را دارند:

تسمه تایم

مزایا

• بی‌صدا و نرم‌تر کار می‌کند.
• سبک‌تر است و در نتیجه فشار کمتری روی میل‌لنگ وارد می‌کند.
• هزینه تولید و تعویض آن کمتر است.
• مصرف سوخت را کمی کاهش می‌دهد.

معایب

• عمر محدود دارد ( معمولاً ۶۰ تا ۹۰ هزار کیلومتر یا ۴–۵ سال ).
• در صورت پارگی می‌تواند خسارت سنگینی به موتور وارد کند.
• به شرایط آب‌وهوایی و کیفیت قطعه حساس است.

زنجیر تایم

مزایا

• بسیار بادوام‌تر از تسمه ( اغلب تا ۲۰۰–۲۵۰ هزار کیلومتر یا بیشتر ).
• نیاز به تعویض دوره‌ای منظم مثل تسمه ندارد.
• در برابر گرما، روغن و شرایط سخت مقاوم‌تر است.

معایب

• صدای بیشتری تولید می‌کند ( خصوصاً در خودروهای قدیمی‌تر ).
• سنگین‌تر است و کمی مصرف سوخت را افزایش می‌دهد.
• در صورت خرابی ( شل شدن یا کش آمدن ) تعمیر آن هزینه‌بر و زمان‌بر است.

در نتیجه اگر هزینه نگهداری کمتر و صدای نرم موتور برایتان مهم است، تسمه تایم بهتر است. اگر دوام و عمر طولانی و اطمینان بیشتر برایتان اهمیت دارد، زنجیر تایم گزینه مطمئن‌تری است.
به همین دلیل خودروهای اقتصادی مثل پژو، پراید، سمند و بسیاری از مدل‌های داخلی از تسمه تایم استفاده می‌کنند، ولی خودروهای مدرن‌تر یا موتورهای قدرتمند ( مثل بی‌ام‌و، بنز، تویوتاهای جدید ) اغلب از زنجیر تایم بهره می‌برند.

نتیجه گیری

تسمه تایم یکی از حیاتی‌ترین اجزای موتور است که وظیفه هماهنگی حرکت میل‌لنگ و میل‌سوپاپ‌ها را بر عهده دارد. خرابی یا پارگی این قطعه می‌تواند علائمی مانند بد استارت خوردن، لرزش موتور، صدای غیرعادی و خاموش شدن ناگهانی ایجاد کند.
در صورت بی‌توجهی، پارگی تسمه منجر به برخورد سوپاپ‌ها و پیستون‌ها، آسیب به سرسیلندر، خم شدن سوپاپ‌ها و حتی نیاز به تعمیر اساسی موتور می‌شود. بنابراین تعویض به‌موقع تسمه تایم و بررسی قطعات جانبی آن همچون سفت‌کن و واترپمپ، بهترین راه پیشگیری از خسارت‌های سنگین است.